Υπαρξισμός

σημειώσεις πάνω στο σαρτρικό 'Existentialism is a humanism'

Το αθεϊστικό δόγμα που λέει: Η ύπαρξη προηγείται της ουσίας.

Ο φιλοσοφικός αθεϊσμός του 18ου αιώνα (Ντιντερό, Βολταίρος, Κάντ) υπονοεί το αντίθετο: Κάθε συγκεκριμένος άνθρωπος είναι ενέργημα (instance) μιας ουσίας (ανθρώπινη φύση). Για την ακρίβεια δεν είναι ότι υπονοεί ακριβώς το αντίθετο, απλώς δεν έχει ολοκληρώσει το πέρασμα στον αθεϊσμό: αρνείται την ύπαρξη ενός Δημιουργού αλλά εξακολουθεί να αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο σαν δημιούργημα. Και κάθε δημιούργημα προηγείται σαν σύλληψη και έπεται ως ενσάρκωση. Έτσι, στη φιλοσοφία αυτή, τόσο ο άνθρωπος των σπηλαίων όσο και ο μπουρζουάς μοιράζονται την ίδια ουσία και αποτελούν ενσάρκωση του Ανθρώπου.

Ο υπαρξιακός αθεϊσμός λέει ότι αν δεν υπάρχει δημιουργός, τότε τουλάχιστον ένας άνθρωπος υπήρξε πριν να υπάρξει Άνθρωπος. Αυτό ο Heidegger το λέει 'ανθρώπινη πραγματικότητα'. Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι πρώτα ο άνθρωπος υπάρχει και μετά αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τον ορίζει.

Έτσι λοιπόν, το ζήτημα εδώ είναι:
  ανθρώπινη φύση (ουσία) vs. ανθρώπινη πραγματικότητα (ύπαρξη)

Ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα παραπάνω από ό,τι κάνει ο ίδιος τον εαυτό του. Είναι ο άνθρωπος ως (δρων) υποκείμενο. Αυτό είναι το κεντρικό δόγμα του υπαρξισμού.

Κάθε άνθρωπος είναι λοιπόν μοναδικός κάτοχος του εαυτού του και φέρει την πλήρη ευθύνη για το ποιος έχει γίνει. Εδώ όμως βρίσκεται και μια βαθύτερη συνέπεια του υπαρξισμού: Με κάθε προσωπική επιλογή που κάνει ο καθένας για το ποιος θέλει να είναι, καταφάσκει υπέρ της μιας ή της άλλης αξίας. Στην πραγματικότητα, μέσω του παραδείγματος που δίνει, η επιλογή του καθενός είναι δεσμευτική για όλη την ανθρωπότητα (με την έννοια ότι την επηρεάζει έστω και λίγο). Αυτή την συνεκτική πτυχή της υποκειμενικότητας συχνά παραβλέπουν όσοι επιτίθενται στον υπαρξισμό απομειώνοντάς τον σε μια ατομιστική φιλοσοφία που δεν μπορεί να συστήσει κοινωνία.

Τρία κεντρικά σημεία του Υπαρξισμού

Αγωνία πριν την απόφαση, εγκατάλειψη αφού την κάνουμε μόνοι μας και απόγνωση για τις συνέπειες.

Α. Η αγωνία
Η αναγωγή της ευθύνης της προσωπικής επιλογής μας σε ευθύνη επιλογής για όλη την ανθρωπότητα γεμίζει τον άνθρωπο αγωνία.  Όσοι διατείνονται ότι οι επιλογές τους δεσμεύουν μόνο τους ίδιους απλώς εξαπατούν τον εαυτό τους, μεταμφιέζοντας/απωθώντας έτσι την αγωνία τους. Καλό και κακό δεν προϋπάρχει: Κάθε επιλογή μας ορίζει αναπόφευκτα αυτό που είναι καλό, και το ορίζει για όλους.

Β. Η εγκατάλειψη
Αν ο Θεός δεν υπάρχει τότε δεν υπάρχει και καμιά καθαυτή Αξία (a priori της ύπαρξης). Η γνωστή ρήση του Ντοστογιέφκσυ 'Αν δεν υπάρχει Θεός, τότε όλα επιτρέπονται' είναι βασική αξία του υπαρξισμού. Δεν προϋπάρχει τίποτα για να βασιστείς πάνω του. Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος: Σε κάθε στιγμή χωρίς καμιά υποστήριξη, χωρίς καμιά βοήθεια είναι αναγκασμένος να εφευρίσκει και να ορίζει τον Άνθρωπο. Να δημιουργεί τις αξίες του και να δρα με αυτές. Ούτε καν το συναίσθημα δεν είναι δυνατόν να συμβουλευτούμε για να αποφασίσουμε δράση: Το συναίσθημα εντέλει τεκμαίρεται από τις δράσεις στις οποίες μας οδηγεί, άρα δεν μπορεί να χρησιμεύσει σαν οδηγός δράσης...

Γ. Η απόγνωση
Δράσε χωρίς ελπίδα. Μην ελπίζεις σε τίποτα πέρα από αυτό που ο ίδιος θα πράξεις. Είναι το Καζαντζακικό 'εσύ, μόνος σου θα σώσεις τον κόσμο. Αν δεν τον σώσεις εσύ, κανένας δεν θα τον σώσει'.

---

Ο άνθρωπος είναι το άθροισμα των πράξεών του. Η μοίρα του βρίσκεται εντός του.

Η μόνη Αλήθεια που υπάρχει είναι η αυτοσυνείδηση της ύπαρξης.

Αυτό που δεν εξηγεί κατά τη γνώμη μου επαρκώς είναι το πως με βάση το κεντρικό δόγμα 'Σκέφτομαι άρα υπάρχω' αναγνωρίζουμε τον Άλλον. Προσπερνάει τον Κάντ που δικαίως αναρωτιέται: εγώ σκέφτομαι· ο δίπλα πως ξέρω ότι σκέφτεται και δεν είναι ένα ενεργούμενο αυτόματο; Πιθανόν Σάρτρ και Κάντ είναι μη συγκρίσιμα μεγέθη. Ο Καντ ήταν γνωσιακός και ηθικός φιλόσοφος και γι' αυτό σκοτίστηκε αν οι θέσεις του συχνά αποτελούν μεταφυσικό μηδενισμό που καθηλώνει στην απραξία και την αγνωσία. Ο Σάρτρ από την άλλη είχε τον άνθρωπο στο επίκεντρο του προβληματισμού του και για να σχηματίσει μια φιλοσοφία που να τον εξυψώνει δικαιούται να παρακάμπτει μερικά άλυτα γνωσιοθεωρητικά αγκάθια...

Μπορεί όπως ειπώθηκε να μην υπάρχει μια παγκόσμια 'ανθρώπινη φύση' ή ουσία, όμως υπάρχει κάτι που είναι παγκόσμιο: η συνθήκη της ύπαρξης. Είναι όλοι οι περιορισμοί που ορίζουν την θέση κάθε ανθρώπου στο σύμπαν. Για παράδειγμα: Κάθε άνθρωπος που γεννήθηκε, θα δουλέψει στη γη και θα πεθάνει στη γη (αυτό πλέον δεν είναι τόσο σίγουρο, αλλά anyway). Και κάθε άνθρωπος θα πρέπει να τοποθετηθεί απέναντι σε αυτές τις συνθήκες με τις πράξεις του: Να τις αμβλύνει, να τις αρνηθεί ή να συμβιβαστεί με αυτές. Κάθε σκοπός των ανθρώπινων πράξεων τοποθετείται απέναντι σε αυτές ακριβώς τις συνθήκες και άρα κάθε σκοπός έχει παγκόσμια αξία.

Επίσης, ακριβώς επειδή κάθε σκοπός αποτελεί μια τοποθέτηση απέναντι στις παγκόσμιες συνθήκες της ύπαρξης, οι σκοποί μπορούν να γίνουν κατανοητοί από όλους τους ανθρώπους σε όλες τις εποχές, αν δοθούν οι απαραίτητες πληροφορίες (το context).

Εδώ μια πιθανή ένσταση είναι ότι αν οι σκοποί όπως ορίστηκαν εδώ εξαντλούνται στο να αναφέρονται στις συνθήκες της ύπαρξης, τότε πως μπορεί ο άνθρωπος να μη χάσει την πρόσβαση σε αγαθά που υπερβαίνουν τον υλικό κόσμο; Πως θα παραμείνει προσπελάσιμος ο κόσμος του πνεύματος και του Αγαθού;

Άλλη ένσταση που προκύπτει από τον ηθικό μηδενισμό του υπαρξισμού είναι ότι δεν μπορείς ποτέ να κρίνεις τις πράξεις κάποιου αφού δεν υπάρχει λόγος να προτιμήσεις τον ένα σκοπό από τον άλλο (δεν υπάρχει μια αναλλοίωτη αξία αναφοράς)

Υπαρξισμός και Ουμανισμός

Υπάρχουν δυο βασικές προσεγγίσεις του Ουμανισμού: Η μία λέει ότι ο άνθρωπος είναι η απόλυτη αξία και αποτελεί καθαυτό σκοπό. Ο Υπαρξισμός είναι τελείως αντίθετος με αυτή την προσέγγιση. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να αποτελεί σκοπό γιατί αυτό θα προϋπέθετε έναν ορισμένο εξ'αρχής Άνθρωπο προς τον οποίο να τείνουν οι προσπάθειες. Όμως ο Ανθρωπος ορίζεται κάθε στιγμή από τις πράξεις άρα δεν μπορεί να αποτελέσει σκοπό.

Σε αυτή την προσέγγιση του ουμανισμού είναι που θεωρείται ότι κάθε άνθρωπος ως ενσάρκωση του Ανθρώπου-σκοπού αποκτά αξία η οποία προέρχεται από την εξύψωση που προσφέρουν στον Άνθρωπο-σκοπό ορισμένοι πρωτοπόροι άνθρωποι. Δικαιούμαι κι εγώ λοιπόν που στη ζωή μου τίποτα δεν έχω προσπαθήσει και τίποτα δεν έχω καταφέρει, να αναφωνώ με δέος και (αυτο)θαυμασμό 'τί εκπληκτικό πλάσμα ο άνθρωπος!', επειδή κάποιοι χτίσαν τις πυραμίδες. Ο υπαρξισμός είναι τελείως αντίθετος με αυτή τη θεώρηση.

Ο υπαρξισμός συμπλέει με τη θεώρηση ότι ο άνθρωπος με την δυνατότητά του για αυθυπέρβαση δια της υποκειμενικότητάς του (ο άνθρωπος ως δρων), και με τις άπειρες μορφές που μπορούν να πάρουν αυτές οι υπερβάσεις (αφού δεν υπάρχει τίποτα προκαθορισμένο), βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος. Δεν υπάρχει εξωτερικός νομοθέτης· μόνος του ο άνθρωπος πρέπει να θέσει τις αξίες του, να θεμελιώσει πάνω τους τις πράξεις του, να οδηγήσει τον εαυτό του στο μέλλον του. Αυτός είναι ο ανθρωπιστικός υπαρξισμός.

Ο Υπαρξισμός τελικά είναι η προσπάθεια να κατακτήσουμε όλα τα συμπεράσματα που απορρέουν από μια αθεϊστική θεώρηση. Ο Υπαρξισμός δεν ασχολείται καν με το αν υπάρχει Θεός ή όχι, αλλά δείχνει ότι ακόμα και αν υπήρχε, πάλι δεν θα άλλαζε τίποτα: κανένας δεν μπορεί να σώσει τον άνθρωπο από τον εαυτό του και την εγγενή ελευθερία του. Μόνο ο ίδιος.

Και λίγη ορολογία:

En-Soi: "In itself"- existence defined by the nature of the thing.
Pour-Soi: "For itself"- existence chosen by the thing.